नेपालमा पर्यटकलाई आर्कषित गर्ने एउटा बलियो माध्यम काष्ठकला पनि हो । विदेशमा निर्यात गर्ने एउटा साधन पनि यही नै हो । अर्थात् बजारको हिसाबले हेर्दा ७० प्रतिशत अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार र ३० प्रतिशत नेपाली बजार छ ।
ललितपुरको पाटन औद्योगिक क्षेत्रभित्र आफ्नै काष्ठकला उद्योगमा गफिँदै गर्दा उनले आफ्नो नामभन्दा पहिला थर उल्लेख गरे,‘हामी स्थापित’ । त्यसपछि पूरा नाम भने किरणकुमार स्थापित । यसकै पृष्ठभूमिमा झण्डै ३ सय ५० वर्ष पहिलेको इतिहास सम्झना गरे । ललितपुरको पाटन दरबार बनाउन काठमाडौँको जनवहालबाट आफ्ना पुर्खालाई बोलाइएको उनको लिखित इतिहास थियो । कुराकानीका क्रममा त्यही कडीलाई उनी जोड्दै थिए,“हो, त्यही बेलादेखि हामी काष्ठकला क्षेत्रमा संलग्न भएका हौँ । पाँच पुस्ताभन्दा बढी भएको छ र यसैमा हामी लागेका छौँ ।”
स्थापित अर्थात् थर सुन्दा नै सिपको परिचय खुल्थ्यो । उनी ललितपुरको पाटन दरबार बनाउँदाका ‘आर्किटेक्चर’का सन्तति । किरणले गर्वका साथ सुनाए,“त्यो बेला थर वर्गीकरण गर्दा हामीलाई स्थापित अर्थात् ‘आर्किटेक्चर’ भनियो । शिल्पकारले काठको काम गर्ने र आर्किटेक्चरले डिजाइनको काम गर्ने, यसरी हामी आर्किटेक्चरका सन्तान हौँ ।”
![](https://taksarnews.com/wp-content/uploads/2023/12/0-768x514.jpg)
काष्ठकलाको गौरव
काठ मानिसले आफ्नो वासस्थान बनाउन सुरू गरेदेखि नै प्रयोग गर्न थाल्यो । आवश्यकता, सौखिनता र सम्पन्नताअनुसार काठलाई आफ्नो कला, संस्कृति र सभ्यतासँग जोड्दै लग्यो । आत्याधुनिक साधन नहुँदा काठहरू हातको सिपबाट उधिनिएर मानव जीवन र सम्भयताको कथा भन्ने आधार बने । प्राचीन कालमा काठमाडौँ उपत्यकामा लिच्छिविकालदेखि सुरू भएको काठकलाको वैभव मल्लकालमा ‘स्वर्णीम’ बन्यो । समयक्रमसँगै काष्ठकलाको आरोहअवरोह चलिरहेको छ तर विश्वसम्पदामा जेजति सूचीकृत छन् ती सबै हातले खोपेर तयार पारिएका आकृतिको जग हो । अझ त्यसमा पनि काष्ठकलाको देन ठुलो छ ।
किरणले भने,“काष्ठकला हचुवा होइन । नबुझ्नेलाई यो ठोकठाक पारेको जस्तो लाग्छ तर यो आफैमा एउटा इन्जिनियरिङ हो । पहिलाका पुस्ताले हरेक कुरा सोचेर बनाएको छ ।” हचुवाको भरमा काठको काम नहुने उनको भनाइ छ ।
“काठको काम भनेको मूर्ति बनाउने मात्र होइन् । यो एउटा अर्किटेक हो । यसले पूरै घर बनाउने हो । काठले त सिङ्गै घर र मन्दिर बनाउने हो । त्यो बनाउदाँ एकदमै होसियारपूर्वक नै बनाएको हुन्छ,” किरणले थपे ।
काठको आफ्नै ‘लकिङ प्रणाली’ हुन्छ । अहिले बजारमा किला ठोक्ने, काट्ने सामग्री आउन थाले । यसले किरण चिन्तित छन् । उनले भने, “यसले गर्दा काठको वास्तविक आर्किटेक डिजाइन हरायो । यसका लागि सरकारले नीतिगत रूपमा प्रविधिको विकास गरेर पुरानै शैलीमा फर्काउने प्रयास गर्नुपर्छ ।” यसका लागि वास्तविक काष्ठकलाको पहिचान हुने गरी प्राविधिक परीक्षण जरूरी भएको उनको भनाइ थियो ।
‘भुल गर्दैछौँ’
काष्ठकलासँगका कति कलात्मक सिप हराए केही लेखाजोखा छैन । काष्ठकलाको सिप राम्रोसँग हस्तान्तरण नै हुन पाएन । किरणले भने,“हामीले धेरै कुरा गुमाइसकेका छौँ । जबसम्म पुस्तान्तरण हुँदैन र हाम्रो सरकारले जबसम्म हामीलाई सहयोग गर्दैन, यो कुरामा हामी मात्र बोलेर हुँदैन । यही गतिमा जाने हो भने अबको २० वर्षमा नेपालको काष्ठकला क्षेत्रमा काम गर्ने मान्छे नै हुँदैन ।” उनले पारिवारिक विरासतमा रहेको ३५० वर्षको सम्बन्ध आफ्नो छोराछोरीमा जोड्न सुरू गरिसकेका छन् । स्थापितले भने,“मेरो छोराको पुस्तालाई यसैमा लगाउनुपर्छ भनेर सोचेको छु । यस विषयमा मैले उनीहरूलाई पनि तालिम दिएको छु।”
आफैले १५ वर्ष पुग्दा नै अन्तराष्ट्रिय काष्ठकलाको बजार सम्हालेको अनुभवसमेत सुनाए । उनले भने,“१५वर्षको उमेरमा मैले मेरो बुवालाई सहयोग गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा भिज्न थालेको थिएँ । मेरो उद्देश्य छोराछोरीलाई विदेश नपठाउने र उनीहरूलाई रोजगार दिने हो भने अर्को हाम्रो पुस्ताले गर्दै आएको कामलाई बचाउने हो ।”
नेपाली हस्तकलाको सिप पढ्न पर्यो भने अहिले जर्मन लेखकको किताब किन्नुपर्छ । यसमा उनी आफै अचम्म पर्छन् । “काष्ठकलाको सिपबारे कुनै पनि किताब पढ्यो भने जर्मन नागरिकले लेखेको किताब छ । उनीहरूले किन लेखे भन्दा यसमा हामी कति धनी रहेछौँ”, स्थापितले भने,“उनीहरू नै आएर खोज गरे जुन हामीले अहिले आएर थाहा पायौँ । आजको दिनमा यस विषयमा हामीले केही कुरा थाहा पाउन पर्यो भने जर्मनको किताब हेर्नुपर्छ जुन हाम्रो लागि दुर्भाग्यको कुरा हो ।”
काष्ठकलाका लागि अब पारिवारिक र अनौपचारिक सिपले मात्रै धान्दैन र पर्याप्त रोजगारी सिर्जना हुँदैन भन्ने किरणलाई लागेको छ । उनले भने,“अब पारिवारमा मात्रै यो सीमित गर्न हुँदैन । कुनै इन्स्टिच्युटहरू स्थापना गरेर अगाडि बढ्नुपर्छ । हामीले सरकारसँग जोडबल गरिहेका छौँ ।”
प्राचीन कालमा काठमाडौँ उपत्यकामा लिच्छिविकालदेखि सुरु भएको काठकलाको वैभव मल्लकालमा ‘स्वर्णीम’ बन्यो । समयक्रमसँगै काष्ठकलाको आरोहअवरोह चलिरहेको छ तर विश्वसम्पदामा जेजति सूचीकृत छन् ती सबै हातले खोपेर तयार पारिएका आकृतिको जग हो ।
नेपालमा उत्साह
नेपालमा पर्यटकलाई आर्कषित गर्ने एउटा बलियो माध्यम काष्ठकला पनि हो । विदेशमा निर्यात गर्ने एउटा साधन पनि यही नै हो । अर्थात् बजारको हिसाबले हेर्दा ७० प्रतिशत अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार र ३० प्रतिशत नेपाली बजार छ । नेपालको ब्रान्डको रूपमा अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा समेत काष्ठकला छ । नेपालमै काष्ठकलाप्रतिको बढ्दो मोह निकै उत्साहजनक छ र बजार हिस्सा बढ्दो छ । अब नेपालभित्र पनि सामान्य उपहार वा मन्दिरमा मात्रै यो सीमित छैन ।
बालुवाटारमा बनेको प्रधानमन्त्रीको सरकारी निवास होस् वा सिंहदरबारभित्र बनिरहेको संसद भवन काष्ठकलाको भरपुर प्रयोग भएको छ, जसको नेतृत्व गर्ने अवसर उनले नै पाएका छन् ।
![](https://taksarnews.com/wp-content/uploads/2023/12/ki-768x514.jpg)
पूर्ण उड कार्भिङ इन्डष्ट्रिजका निर्देशक रहेका स्थापितले भने, “प्रधानमन्त्री निवास बालुवाटारमा दुईओटा भवन बनाएको छ, त्यहाँ हामीले नै डिजाइन गर्यौँ । संसद भवनमा पनि हामीले काम गर्दै छौँ ।”
किरण अहिले नेपाल हस्तकला महासंघको उपाध्यक्ष छन् । उपाध्यक्ष भएर महासंघको नेतृत्व गरिहँदा उनलाई श्रीमती निरजा स्थापितले उद्योग सम्हाल्छिन् । किरणको चिन्ता अब हस्तकलाको क्षेत्र विस्तारमा छ । भक्तपुर नगरपालिकाले काष्ठकलालाई निकै प्रवद्र्धन गरिरहेको छ र काठमाडौँ र ललितपुरलगायत स्थानीय तहले काष्ठकलालाई महङ्खव दिए । बजार अझै बढ्न सक्ने उनको आँकलन छ ।
अमेरिका, जापान, सिगापुरमा मन्दिर बनाएका, तिब्बतको ल्हासामा मन्दिरहरू बनाइरहेका किरणले घरेलु बजारको उत्साहबारे आफ्नो अनुभव सुनाए, “नेपालमा हाम्रो बजार नराम्रो छैन । मान्छेले व्यापार छैन भने पनि यसको थोरै भए पनि माग बढेको छ । नेपाल सरकारले पनि आफ्नो भवन बनाउँदा काठको झ्याल, काठको ढोका राख्ने गरेको छ, जुन हाम्रो लागि सकारात्मक कुरा नै हो ।”
![](https://taksarnews.com/wp-content/uploads/2023/12/ki1-768x514.jpg)
यति मात्रै होइन अहिले काठको काम गर्ने कोही खाली छैन । उनले भने,“ एउटा घर बनाउँदा कम्तिमा ढोका भए पनि कलात्मक हालौँ भन्छ । झ्याल राखाँैँ भन्छ, आन्तरिक बजार बढ्दो छ र सबैले काम पाइरहेका छन् ।”
किरणको उद्योगमा २५ जनाले काम गरिहेका छन् । घरमा बस्ने गृहिणीले घरमै लगेर काठको बुट्टा खोपिरहेका छन् । कलेजका विद्यार्र्थीहरूलाई सिप सिकाइरहेका छन् । उनले सुनाए, “राम्रो काम गर्ने मान्छेले महिनाको ५० हजार कमाउने गर्छ । भर्खर सिकेको मान्छेले पनि ३०/३५ हजार ?पैयाँ कमाउन सकिन्छ ।”
भिडियाे हेर्नः
प्रतिक्रिया दिनुहोस्