साउन १५: जब खीर पाक्छ, संस्कार बोल्छ

प्रल्हाद दाहाल

साउन १५ नेपाली समाजमा स्वाद, संस्कार र स्नेहको अनुपम संगमको दिन हो। परम्परागत रूपमा ‘खीर खाने दिन’ भनेर चिनिने यो पर्व अब औपचारिक रूपमा ‘राष्ट्रिय खीर दिवस’ को रूपमा पनि मनाइँदै आएको छ। नेपालको मौलिक संस्कृतिमा गहिरो जरा गाडेको यस पर्वले परिवार, परिकार र परम्पराको मधुर सम्झना दिलाउँछ।

नेपालको कृषि चक्र र पारिवारिक जीवनशैलीसँग गाँसिएको यो दिन वर्षभरका श्रमजीवी कृषकहरूको विश्राम, सामाजिक पुनर्मिलन र संस्कारप्रतिको श्रद्धा एकैसाथ पोखिने अवसर हो। विशेषतः असारभर रोपाइँमा व्यस्त रहने किसानहरूका लागि साउन १५ केवल स्वादको होइन, सास फेर्ने विश्रामको दिन पनि हो। खीर पकाउने, सँगै खाने र खुशी साट्ने यो परम्परा भावनात्मक पुनर्मिलनको सशक्त उदाहरण हो।

दूध र चामलजस्ता सात्त्विक तत्वहरूबाट बनाइने खीरलाई धार्मिक, सांस्कृतिक र स्वास्थ्यका दृष्टिले विशेष महत्व दिइन्छ। हिन्दू धर्मशास्त्रमा यी पदार्थहरू शुद्धता र मानसिक सन्तुलनका प्रतीक मानिन्छन्। खीरलाई भगवानलाई अर्पण गर्ने परम्पराले यो परिकार केवल स्वादमा होइन, श्रद्धामा पनि समर्पित भएको प्रमाण दिन्छ।

समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणले हेर्दा, साउन १५ जस्ता पर्वहरूले परिवार र समुदायलाई नजिक ल्याउने, पीढीबीचको संवादलाई जीवित राख्ने, र सांस्कृतिक निरन्तरतालाई बलियो बनाउने काम गर्छन्। खीर पकाउने, बाँड्ने र सँगै खाने अभ्यासले आत्मीयता, सहिष्णुता र साझेदारीलाई पुनः उजागर गर्छ।

खीरको कचौरामा मिसिएको स्मृति, स्वाद र सन्देश

यस दिन बिहानैदेखि घर–घरमा दूध, चामल, चिनी, घिउ र मसला मिसाएर पाकाइने खीर केवल परिकार होइन, सांस्कृतिक सम्प्रेषणको स्वादिलो माध्यम हो । खीर पकाउने क्रममा देखिने सहभागिता र खाने क्रममा सँगै बिताइने समयले साउन १५ को आत्मालाई परिभाषित गर्छ । असार १५ को दही–चिउरा, माघ १ को घ्यू–चाकु, तिहारको सेलरोटी जस्तै, साउन १५ को खीर पनि मौसम, कृषि चक्र र सामाजिक बन्धनसँग गाँसिएको मौलिक पर्व हो ।

परम्परा, प्रकृति र परिवारको सेतु

कृषक वर्गका लागि साउन १५ विश्रामको प्रतीक हो। असारभर हिलो, पानी र श्रममा बितेको समयपछि यो दिन परिवारसँग खीर खाँदै सास फेर्ने अवसर हो। परम्पराले दिएको त्यो सास फेर्ने क्षणलाई स्वादमा रूपान्तरण गराउने परिकार नै हो-खीर।

मेलमिलाप र आत्मीयताको अवसर

साउन १५ को खीर टाढिएका आत्माहरूलाई नजिक ल्याउने भावनात्मक सेतु पनि हो। छिमेकी, आफन्त र साथीहरूबिच खीर बाँड्ने चलनले सामाजिक सद्भाव बलियो बनाउँछ। यो दिन केवल खानाको लागि होइन, मन भेट गर्ने दिन पनि हो।

धार्मिक, आध्यात्मिक र सांस्कृतिक महत्व

दूध र चामल हिन्दू धर्मशास्त्रमा सात्त्विक (शुद्ध) पदार्थ मानिन्छ। खीरलाई भगवानलाई चढाउने प्रसादको रूपमा अर्पण गरिन्छ। पशुपतिनाथ, स्वयम्भू, मनकामना लगायतका मन्दिरहरूमा यस दिन विशेष पूजा गरी खीर अर्पण गर्ने चलन छ। यसरी यो पर्व आध्यात्मिक भावनासँग पनि गहिरो रूपमा गाँसिएको छ।

राष्ट्रले दिएको मान्यताः ‘राष्ट्रिय खीर दिवस’

२०७७ फागुन १५ गते राष्ट्रिय दुग्ध विकास बोर्डले साउन १५ लाई “राष्ट्रिय खीर दिवस” घोषणा गरेको हो। यो घोषणा केवल एक परिकारको सम्मान होइन, नेपाली संस्कृति र परम्पराको औपचारिक पुनर्स्थापना पनि हो। यसले मौलिक परिकारहरूको संरक्षणका साथै घरेलु उत्पादन र आहार–संस्कृति प्रवर्द्धन गर्ने सरकारको अभिप्राय पनि झल्काउँछ।

खीरका पोषण र स्वास्थ्य पक्ष

दूध र चामलबाट बन्ने खीरमा प्रोटिन, क्याल्सियम, कार्बोहाइड्रेट, भिटामिन बी–कम्प्लेक्स जस्ता आवश्यक पोषक तत्त्वहरू पाइन्छन्। खीरले हड्डी र दाँत बलियो बनाउने, सजिलै पच्ने, मानसिक सन्तुलन दिने र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउने गुण हुन्छ। परिवारसँग सँगै बसेर खीर खाने वातावरणले मानसिक तनाव घटाउँछ र आपसी प्रेम बलियो बनाउँछ।

परम्परा संरक्षणको सन्देश

पश्चिमी संस्कृति र विदेशी पर्वहरूको चकचकबीच हाम्रो मौलिक चाड–पर्वहरू ओझेलमा पर्दै गएका छन्। साउन १५ को खीर खाने परम्परा मातृभूमिप्रतिको प्रेम, संस्कारप्रतिको सम्मान र आत्मीयताको पुनःजागरण हो। हामीले बचाउन नसके, भोलिका पुस्ताले बुझ्न, चाख्न र महसुस गर्न पाउने छैनन्।

अत्त्यमा,
साउन १५ को खीर एक सधैं सास फेर्ने परिकार हो- जहाँ पाक्छ प्रेम, उम्लन्छ सम्झना, अनि पोखिन्छ परम्परा।
खीर खाऔं, संस्कार जोगाऔं, आत्मीयता बाँडौं।

(नेपाल डेरी एसोसिएसनका अध्यक्ष लेखक दाहाल दुध तथा दुग्ध पदार्थ प्रवर्धनमा सक्रिय छन् ।)