मधेश प्रदेशमा अनिश्चित वर्ष, अब के गर्ने?: समस्या समाधानका लागि यस्ताे छ नार्ककाे सुझाव

काठमाडौँ । मधेश प्रदेश र तराई क्षेत्रमा यस वर्ष अनिश्चित वर्षा र सुक्खाको समस्या देखिएर धान रोपाइँ नभएपछि नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद्ले समस्या समाधानको सिफारिस गरेको छ ।

कृषकहरूलाई धान रोप्ने र उत्पादन गर्ने कार्यमा ठुलो चुनौती देखिएको भन्दै नार्कले विभिन्न धानको जात सिफारिस गरेको हो ।

यसबाट कृषकहरूलाई खडेरी र सुख्खाको अवस्थामा पनि उत्पादन क्षमता बढाउन केहि हदसम्म मद्दत गर्ने नार्कले विश्वास लिएको छ ।

नार्कले छिटो पाक्ने धानको प्रजाति रोप्न आग्रह गरेको छ । यसका लागि सबित्री,हर्दिनाथ वा सुगन्धा जातका धान सिफारिस गरेको छ ।

नार्कले भनेको छ,“यी प्रजातिहरू कम समयमै पाक्ने भएकाले कृषिकहरू अघिल्लो वर्षभन्दा ढिलो रोपे पनि उत्पादन लिन सक्छन् ।”

यस्तै सुख्खा प्रभावित क्षेत्रका लागि नार्कले सुख्खा सहनशील धानका प्रजाति सिफारिस गरेको छ । यसका लागि सुख्खा धान १ र सुख्खा धान ३ रोल्पा सल्लाह दिएको छ । यी प्रजातीका धानले पानीको कमीमा पनि राम्रो उत्पादन दिन सक्ने नार्कको भनाई छ।

नार्कका सिफारिसहरू

१. छिटो पाक्ने धान जातिको प्रयोग
नार्कले अनिश्चित मौसमको अवस्थामा “सबित्री”, “हार्दिनाथ” वा “सुगन्धा” जस्ता छिटो पाक्ने धान प्रजातिहरू रोप्न सुझाव दिएको छ। यी प्रजातिहरूले छोटो समयमा परिपक्वता हासिल गर्ने भएकाले ढिलो रोपाइँ भए पनि सन्तोषजनक उत्पादन लिन सकिन्छ।

२. सुक्खा सहनशील प्रजातिको छनोट
सुक्खा प्रभावित क्षेत्रका लागि “सुक्खा धान १” र “सुक्खा धान ३” जस्ता प्रजातिहरू उपयुक्त हुने नार्कको सिफारिस छ। यी जातहरूले पानीको न्यूनतामा पनि उत्पादन दिने क्षमता राख्दछन्।

३. पानी व्यवस्थापनमा सुधार

• ड्रिप सिँचाइ प्रविधि: सीमित पानी अधिकतम प्रयोग गर्न ड्रिप सिँचाइ प्रणालीको प्रयोग गर्न सुझाव।
• पानी संचयन: खेतको छेउछाउमा साना पोखरी वा ताल खनेर वर्षाको पानी संग्रह गर्ने।
• मल्चिङ प्रविधि: खेतमा घाँस, पात वा प्लास्टिक मल्च प्रयोग गरी पानीको वाष्पीकरण घटाउने।

४. जैविक मलको प्रयोग
रासायनिक मलको सट्टा गोबर, कम्पोस्ट र हरियो खाद जस्ता जैविक मलको प्रयोग गरी माटोको उर्वराशक्ति बढाउन र पानी सोस्ने क्षमतामा सुधार गर्न सिफारिस गरिएको छ।

५. बाली विविधीकरण
धानमा मात्र निर्भर नरही, मकै, कोदो वा फलफूल जस्ता सुक्खा सहनशील बालीहरू समेत लगाएर जोखिम न्यूनीकरण गर्न सुझाव दिइएको छ।

६. सामुदायिक सहकार्यको प्रवर्द्धन
सिँचाइ प्रणालीको साझेदारी, बीउ र स्रोतहरू आदानप्रदान, तथा सरकारी योजनाबाट लाभ लिन कृषकहरूलाई सामूहिक रूपमा काम गर्न प्रोत्साहित गरिएको छ।

सरकारी भूमिका

नार्कका सिफारिसहरू सफलतापूर्वक कार्यान्वयन गर्नका लागि तीनै तहका सरकारले निम्न कुरामा ध्यान दिन आवश्यक छः

• कृषकहरूलाई छिटो पाक्ने र सुक्खा सहनशील जातका बीउ सहज रूपमा उपलब्ध गराउनु।
• सिँचाइ पूर्वाधारको विस्तार र सुधार गर्नु।
• कृषि बीमालाई प्रभावकारी र पहुँचयोग्य बनाउनु।

निष्कर्ष

मधेश तथा तराई क्षेत्रमा अनिश्चित वर्षा र सुक्खाको कारण धान उत्पादनमा चुनौती आएको स्पष्ट छ। तथापि, नार्कका वैज्ञानिक सिफारिसहरूलाई व्यवहारमा उतार्न सकेमा कृषकहरूले सन्तोषजनक उत्पादन गर्न सक्छन्। यसको सफल कार्यान्वयनका लागि केन्द्र, प्रदेश, स्थानीय सरकार तथा कृषकहरूबीच सहकार्य अपरिहार्य हुनेछ।