नेपाली आधुनिक नोटको साङ्गोपाङ्गो

नेपालमा सुरुका दिनमा भारतको नासिकमा छापिएर आउने नोटहरू उतैका डिजाइनरले तयार पार्थे भने नेपाल राष्ट्र बैंकको स्थापनापछि राष्ट्र बैंकले आफैले नोट डिजाइन गराउन थालेको हो । 

२०६२ सालमा नेपाल राष्ट्र बैंकले आफ्नो स्वर्ण जयन्ती वर्ष मनाउँदा एउटा पुस्तक निकालेको थियो– ‘नोट एन्ड क्वाइन्स अफ नेपाल’ । स्वर्ण जयन्तीको त्यो विशेष प्रकाशन अति नै सीमित अंकमा छापिएको थियो । राष्ट्र बैंकका बहालवाला उच्च अधिकारी र तत्कालीन सरकारका उच्च अधिकारीलाई मात्र त्यो पुस्तक बाँडिएको थियो । 

विश्व बैंकको ऋण सहयोगमा सुधार कार्यक्रम चलिरहेको बेला प्रकाशित त्यो पुस्तक पछि राष्ट्र बैंकको बेवसाइटमा राखिए पनि त्यसले धेरै प्राविधिक जानकारीहरू भने दिँदैन । 

यही कुरालाई मध्यनजर गरी नेपाल राष्ट्र बैंकको मुद्रा व्यवस्थापन विभागमा कार्यरत श्याम खतिवडाले सन् २०१२ मा ‘ग्लिम्पसिज अफ नेपालिज् पेपर करेन्सी’ नामक पुस्तक प्रकाशनमा ल्याएका थिए । 

उनै खतिवडाले आफ्नो अंग्रेजी पुस्तकलाई थप परिस्कृत गरी हालै ‘नेपालका आधुनिक मुद्राहरूः एक समीक्षा’ नामक पुस्तक प्रकाशनमा ल्याएका छन् ।

नेपालमा हालसम्म निष्कासित कागजीमात्र होइन, उपलब्ध भएसम्म सिक्का समेत गरी सबै मुद्राहरूको सचित्र विवरण यो प्रकाशित पुस्तकमा समावेश छ । यसले नेपालमा मुद्राको ऐतिहासिक विकासक्रमसँगै हालसम्म निष्कासित मुद्रा (नोट र सिक्का) को सचित्र विवरण, मुद्रामा अङ्कित नेपालको प्राकृतिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, पुरातात्विक विशेषताबारे चर्चा गरिएको छ । 

पुस्तक तीन खण्डमा विभाजित छ । पहिलो खण्डमा नेपाली मुद्राको इतिहासका विभिन्न कालखण्डको व्याख्या गरिएको छ । लिच्छवीकालीन, मल्लकालीन, शाहकालीन मुद्राहरूको विकासक्रमसहित सिक्काको विकल्पमा कागजी नोटको खोजीको विषयलाई पनि उल्लेख गरिएको छ ।

नेपालमा मुद्रा निष्कासनको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिदेखि हालसम्मका आधुनिक मुद्राका अन्वेषणात्मक विवरणलाई उक्त पुस्तकमा समेटिएको छ । नेपाल राष्ट्र बैंकको स्थापनाभन्दा अगाडि नै बिसं २००२ साल असोज १ गतेदेखि सदर मुलुकी खानाबाट कागजी नोट निष्कासन हुन थालेको हो । 

२००२ देखि २०१२ सालसम्म जारी नेपाली नोटमा ‘खजाञ्ची’ जनकराज, भरतराज र नरेन्द्रराजको दस्तखत थियो । नेपाल राष्ट्र बैंक २०१३ सालमा स्थापना भए पनि २०१६ सालमा मात्र यसले नोट निष्कासन गर्न थालेको हो, जसमा नेपालका पहिलो गभर्नर हिमालय शमसेरको हस्ताक्षर छ । 

नेपाली मुद्राको चलनचल्ती बढाउने ऐन २०१४ जारी भइ २०१७ सालदेखि क्रमशः देशका प्रमुख क्षेत्रहरूमा नेपाली नोटको चलनचल्तीमा ल्याइयो । २०२२ सालबाट नेपालमा द्वय मुद्राको रूपमा रहेको भारतीय मुद्रा (कम्पनी मुद्रा) पूर्णतः चलनचल्तीबाट हटाइयो । 

नेपालमा मुद्राकोे इतिहासदेखि कहिले कहिले कति कति नोट प्रकाशित भएका थिए? नेपालमा कागजी मुद्राकोे विकासक्रम, हालसम्म प्रकाशित भएका मुद्राहरूको सचित्र विवरण, जाली नोट समस्या र समाधान उपाय, सफा नोट नीति र यसको सफल कार्यान्वयनका पक्षहरू, नोटमा रहेका विभिन्न मठ मन्दिर, हिमाल र पशुपंक्षीहरू, तथा संस्मरणात्मक सिक्काहरूको विषयलाई यो पुस्तकले चर्चा गरेको छ । 

पुस्तकको सबैभन्दा सबल पक्ष भनेको नोट संकलनकर्ताहरूले कुन किसिमका नोट सङ्कलन गर्दा त्यसको मूल्य र महत्व बढी हुन्छ भन्ने कुराको विस्तृत जानकारी हो भने चलनचल्तीमै नआइ बीचमा प्रतिस्थापन गरिएका नोटका विवरणसहित हालसम्म निष्कासित नोटहरूबारेको पूर्ण प्राविधिक विवरणले पुस्तक खँदिलो बनाएको छ । यसबाहेक कुन गभर्नरका समयका कति दरका कति नोट निष्कासन भए, नेपालमा नोट निष्कासनका प्रक्रिया के के छ भन्ने विषयमा पनि विस्तृत जानकारी दिइएको छ ।

लेखक खतिवडाअनुसारका २०७७ पुस मसान्तसम्म नेपालमा सुरुवात हाल १२ खर्ब ८५ अर्ब रुपैयाँबराबरका कागजी नोट निष्कासन भएकोमा ६ खर्ब १७ अर्ब रुपैयाँ चलनचल्तीमा छन् । राष्ट्र बैंकले पुराना, झुत्रा नोट जलाउने, समय–समयमा कुनै निश्चित सिरिजका नोट चलनचल्तीबाट हटाउने कारणले चलनचल्तीमा रहेका नोट संख्या कम देखिएको हो । 

लेखकका अनुसार परीक्षणकै क्रममा त्रुटि देखिएका ६२ करोड ३८ लाख रुपैयाँ मूल्य बराबरको नोट जलाइएको छ भने चलनचल्तीमा अयोग्य ५ खर्ब ४५ अर्ब रुपैयाँ बराबरका नोट जलाइ सकिएको छ । २०६४ चैत मसान्तपछि तत्कालीन राजाहरूका तस्बिर अङ्कित नोटहरू क्रमशः चलनचल्तीबाट हटाउँदै लगिएको छ । 

लेखक खतिवडाले पुस्तकका लागि निकै मेहनत गरेर प्राविधिक जानकारीहरूसमेत जुटाए पनि सबैभन्दा चासोको विषय, नोट डिजाइनको पाटोमा भने पुस्तक मौन छ । 

नेपालमा सुरुका दिनमा भारतको नासिकमा छापिएर आउने नोटहरू उतैका डिजाइनरले तयार पार्थे भने नेपाल राष्ट्र बैंकको स्थापनापछि राष्ट्र बैंकले आफैले नोट डिजाइन गराउन थालेको हो । हाल नोट डिजाइनको कार्यमा कलाकार सुन्दर श्रेष्ठ संलग्न रहँदै आएका छन् ।